Wielki Głód i wielka historia
Czwarta sobota listopada to Dzień Pamięci Wielkiego Głodu. Ukraińska tragedia lat 1932–33 stała się nie tylko współczesnym mitem założycielskim dla Ukraińców, ale także zmieniła myślenie o polityce w dobie totalitarnych pokus. Badanie m.in. Wielkiego Głodu skłoniło Rafała Lemkina do propozycji wprowadzenia nowego pojęcia i kategorii prawa międzynarodowego – ludobójstwa.
Historię Wielkiego Głodu dobrze opowiada wydana w Polsce w 2018 r. książka Anny Applebaum „Czerwony głód” (przekład Barbara Gadomska i Wanda Gadomska). Wyjaśnia na czym polegała wyjątkowość polityki Stalina i komunistycznych władz Związku radzieckiego wobec Ukraińców, nie tylko na terenach Ukrainy, ale także na Kubaniu.
Czym jest ludobójstwo
Głód wywołany przymusową rekwizycją wszystkich zasobów żywnościowych, włącznie ze zbożem na obsiew, był instrumentem politycznym. Służył nie tylko likwidacji „kułactwa”, ale destrukcji ukraińskiej wsi, która podczas rewolucji stawiała szczególny opór bolszewizacji. Z głodu zmarły miliony osób.
Rafał Lemkin w wystąpieniu „Soviet Genocide in the Ukraine” wygłoszonym w 1953 r., w 20. rocznicę tragedii, wyjaśnia mechanizm działania Moskwy. Ukraińcy byli zbyt liczni, żeby zastosować wobec nich „technologię zagłady”, czyli pełnej eliminacji. Ludobójstwo polegało więc:
The nation is too populous to be exterminated completely with any efficiency. However, its leadership, religious, intellectual, political, its select and determining parts, are quite small and therefore easily eliminated, and so it is upon these groups particularly that the full force of the Soviet axe has fallen, with its familiar tools of mass murder, deportation and forced labour, exile and starvation.
Rozstrzelane odrodzenie
Bo warto pamiętać, że równolegle z głodzeniem wiosną 1933 r. rozpoczęły się represje wobec ukraińskiej elity intelektualnej i kulturalnej (tzw. rozstrzelane odrodzenie), które osiągnęły kulminację w 1937 r. z bilansem dziesiątków tysięcy ofiar, z nazwiskami takimi jak Mykoła Chvylowyj, Łeś Kurbas, Mykoła Kulisz.
Rosjanie nie uznają Wielkiego Głodu za ludobójstwo, twierdząc, że tragedia w tamtym czasie dotknęła także obszary Rosji i Kazachstanu. Owszem, była skutkiem złych decyzji władz komunistycznych, te jednak nie wynikały z wyrachowania, tylko niekompetencji, doktrynerstwa i braku informacji. Podobnie, jak to miało miejsce w latach 1921–23 i 1946–47.
Uznanie ludobójstwa
Polska uznała Wielki Głód za ludobójstwo uchwałami Senatu i Sejmu w 2006 r., są w Polsce pomniki tamtej tragedii. Dla Ukraińców odzyskiwanie pamięci o największej dla nich tragedii stało się kluczowym punktem polityki historycznej Wiktora Juszczenki. Została ona zawieszona przez promoskiewski reżim Wiktora Janukowycza.
Po Rewolucji Godności (21 listopada była rocznica jej wybuchu) temat Wielkiego Głodu wrócił do głównego nurtu debaty historycznej i starań dyplomatycznych o międzynarodowe uznanie ludobójstwa. W Kijowie powstaje Muzeum Memoriał Ofiar Wielkiego Głodu projektowane przez polską pracownię architektoniczną Mirosława Nizio.
Pamięć Wielkiego Głodu
W kulturze popularnej temat spopularyzował w ostatnich miesiącach film Agnieszki Holland „Obywatel Jones”. Sami Ukraińcy mierzą się jednak z długotrwałą spuścizną ludobójstwa lat 1932–33. Iryna Rewa opublikowała bardzo ciekawą książkę „Misija tretioho pokolinnja” („Misja trzeciego pokolenia”). Posługując się badaniami socjologicznymi i pogłębionymi wywiadami z uczestnikami Majdanu i wojny w Donbasie, pokazuje, że dopiero teraz, trzecie – licząc kategoriami biologicznymi – pokolenie uwolniło się od obciążenia psychologicznego pamięcią śmiertelnego głodu.
Pamięć ta, jak pokazują badania nad głodem w Holandii 1944-45 ma także wymiar epigenetyczny i jest zapisana nie tylko w umyśle ale także w ciele.
In this latest research, we adopted a genome-wide approach to systematically identify the potential of DNA methylation to act as a mediator of the relation between prenatal famine exposure and adult outcomes in our study population of the prenatally exposed individuals and their sibling controls,” noted Bas Heijmans, PhD, epigeneticist at the LUMC, and senior co-author of the study.
“We show that associations between exposure to an adverse environment during early development and health outcomes six decades later can be mediated by epigenetic factors,”
Pamięć jako obowiązek
Pamięć Wielkiego Głodu jest w końcu także obowiązkiem, nie tylko Ukraińców, ale wszystkich jako modelowy przykład ludobójstwa, które poprzedziło znacznie bardziej radykalny projekt Zagłady przeprowadzony przez nazistowskie Niemcy. Primo Levi ostrzegał: stało się, więc może się stać, może się stać wszędzie.
