Wolność, równość, wyobraźnia

Scena robocza Adama Ziajskiego w Poznaniu to miejsce zachęcające do rozmów granicznych o tym, co bezpowrotnie się zakończyło, i o tym, co jeszcze nie nadeszło, a trzeba sobie wyobrazić i opowiedzieć.

Tam właśnie odbyła się pierwsza debata Forum Przyszłości Kultury. Pokazała, że dziś niewinne nawet pytanie o lekturę, nie o to nawet, co czytamy, tylko o to, czy czytamy, jest kwestią do głębi polityczną, a kultura stała się polem, na którym w dużej mierze rozstrzygnie się walka o przyszłość.

Spotkaliśmy się, by podjąć wezwanie Przemysława Czaplińskiego z ubiegłorocznego Kongresu Kultury. Ów Kongres ujawnił niezwykłą energię różnorodności inicjatyw podejmowanych zarówno w metropoliach, jak i maleńkich ośrodkach. Dzieje się, na dodatek bardzo dużo dzieje się poza instytucjami i organizacjami, poza przestrzenią identyfikowaną w tradycyjnym, inteligenckim języku jako kultura. Tylko że to dzianie nie składa się w całość, w wyobrażenie My, które by mogło połączyć te inicjatywy w jakąś wspólnotę. Stan ten Przemysław Czapliński podsumował zawołaniem: „Królestwo za narrację!”. Jeśli wierzymy w społeczeństwo otwarte, różnorodne, szanujące innych, potrzebujemy nie tylko przekonania, że jest ono samo z siebie dobre, ale także kultury: symboli, kodów, rytuałów, opowieści zdolnych pobudzić emocje i wyobraźnię, by stworzyć dzielony wspólnie obraz Rzeczypospolitej.

Czy sposobem na odzyskanie, czy raczej stworzenie, takiego języka może być inicjatywa Kultura Niepodległa, zainicjowana przez ludzi kultury, pod którą podpisało się już 11 tys. osób? Czy uspołecznienie obchodów 100. rocznicy odzyskania niepodległości, do jakiego wzywają inicjatorzy KN, pomoże odzyskać poczucie bycia razem? Czy to razem uda się rozciągnąć na całe społeczeństwo dzielone coraz głębiej intensywnością politycznego sporu? Czy też już jesteśmy skazani na pęknięcie, które przecież w polskiej historii po raz pierwszy ujawniło się w okresie rozbiorowego upadku? To właśnie wtedy powstało pojęcie dwóch narodów, które z uporem odtwarzaliśmy. Bo przecież II Rzeczpospolita była także pęknięta, a krwawy wymiar tego pęknięcia zaznaczył się już w 1905 r., kiedy narodowcy strzelali do socjalistów podejmujących czyn zbrojny przeciw caratowi?

Kwestie wywołały bardzo intensywną, blisko trzygodzinną dyskusję, która koncentrowała się wokół dwóch głównych wątków: diagnozy i strategii organizacyjnego działania. Najpierw strategia, czyli jak się organizować, jak przechować energię społecznej mobilizacji, jaką ujawnił Protest Kobiet czy też ostatnie demonstracje lipcowe. Franciszek Sterczewski, lider Łańcucha Światła Poznań, bardzo ostrożnie mówił o możliwości budowania masowego, ogólnokrajowego ruchu. Owszem, sieciujmy się, ale w oparciu o autentyczność lokalnych inicjatyw i używajmy całej innowacyjności, by właśnie utrzymać zdolność systematycznego działania w tej podstawowej, organicznej skali. „Najpierw masa, teraz rzeźba” – kulturystyczne hasło organizuje pomysł na pracę poznaniaków. Czy to wystarczy, by podołać wyzwaniom, jakie niesie sfera polityki i coraz bardziej brunatniejąca rzeczywistość społeczna?

Elżbieta Korolczuk, badaczka ruchów społecznych, wskazała, że musimy szukać nowych form instytucjonalizacji energii społecznej, bo klasyczne formy oparte na organizacjach społecznych, fundacjach i podobnych instytucjach, choć ciągle mają znaczenie, to straciły moc masowego organizowania. Wkroczyliśmy w epokę post-NGOsową. To po prostu fakt. Jak jednak adekwatnie na ten fakt odpowiedzieć? Jak koordynować wspólne działanie różnorodnej wielości? Jako pozytywny przykład Elżbieta Korolczuk podała Ogólnopolski Strajk Kobiet, którego siła polega na otwartej formule włączania uczestniczek i uczestników. Wspólna jest sprawa, choć różne światopoglądy i możliwości zaangażowania. Czy to jednak wystarczy?

No właśnie, czy to wystarczy, gdy inną możliwą odpowiedzią na wielość jest mobilizacja polityczna jednocząca wokół My, zdefiniowanego w sposób populistyczny, My zbudowanego w oparciu o słowo-hasło, łączące w monolityczną polityczną całość. Tym słowem kluczem dla PiS, jak pokazywał Przemysław Czapliński, stało się bezpieczeństwo. Bezpieczeństwo odnoszące się do wymiaru socjalnego (500+ jako instrument realizacji tej potrzeby), bezpieczeństwa tożsamościowego (powrót do tradycyjnych wartości), w końcu bezpieczeństwa egzystencjalnego (obrona przed obcymi). W słowie kluczu bezpieczeństwo PiS wyraził wszystkie deficyty III Rzeczypospolitej, proponując wizję wspólnoty, która oddziałuje na wyobraźnię znacznej części społeczeństwa, choć jest to wizja powrotu do folwarku, w którym za zamkniętymi podwojami odbudujemy swoje przaśne, ale własne czworaki.

Przeciwstawienie się tej wizji wymaga pracy wyobraźni potrzebnej do wypracowania konkurencyjnych scalających opowieści o Rzeczypospolitej i pracy organizacyjnej potrzebnej, by te opowieści oparte były na realnej społecznej strukturze. Drogą do tego celu na pewno nie będzie próba powrotu do inteligenckiej wizji kultury, której ciągle hołduje znaczna cześć inteligenckich elit przekonanych, że triumf PiS jest wynikiem zaniedbań na polu edukacji kulturalnej. Nie łudźmy się, że PiS by nie wygrał, gdyby w Polsce czytało 80, a nie poniżej 40 proc. obywateli i gdyby większość słuchała muzyki Chopina, a nie disco polo. Bo właśnie w takim inteligenckim normatywnym myśleniu o kulturze kryje się pierwotna dystynkcja dzieląca społeczeństwa i tworząca podstawę wykluczeń, poniżenia, a nawet pogardy.

To ważne ostrzeżenie dla angażujących się w Kulturę Niepodległą, by nie ulegli pokusie kulturträgerstwa i nie ruszyli w kraj szerzyć kultury tam, gdzie jej rzekomo nie ma. Jest i trzeba nastawić się nie na edukowanie, ale na spotkanie, rozmowę i wymianę.

Nagranie wideo ze spotkania będzie wkrótce dostępne, w debacie uczestniczyli: Elżbieta Korolczuk, Przemysław Czapliński, Michał Merczyński, Franciszek Sterczewski, organizował ją Teatr Powszechny w Warszawie we współpracy z Łańcuchem Światła Poznań. A następna debata już 26 września o 18.00 w MOCAK w Krakowie, temat: Nacja – emigracja – globalizacja, z udziałem Maszy Potockiej, Oskara Dawickiego, Tomasza Majewskiego i Adama Zagajewskiego.